१. विषय प्रवेशः
पूर्वीय दर्शनले नेपाललाई राजनीतिक, सामाजिक, धार्मिक, र सांस्कृतिक दृष्टिले गहिरो रूपमा प्रभावित गरेको छ। पूर्वीय दर्शनले नेपालका मानिसहरूको जीवनशैली, विचारधारा, र जीवन मूल्यहरूलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। पूर्वीय दर्शन विभिन्न धार्मिक, दार्शनिक, र आध्यात्मिक सिद्धान्तहरूको संग्रह हो, जसले प्राचीनकालदेखि नै एशियाली सभ्यताहरूको विकासमा योगदान पु¥याउँदै आएको छ। नेपालमा, पूर्वीय दर्शनको प्रभाव मुख्यतः हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, र तन्त्रमा देख्न सकिन्छ। यी तीन प्रमुख धाराहरूले नेपालको समाज, संस्कृति, र राजनीतिलाई गहिरो रूपमा प्रभावित गरेका छन्। हिन्दू धर्म र बौद्ध धर्मको ऐतिहासिक र धार्मिक महत्वका कारण, नेपाललाई “मठमन्दिरहरूको देश“ पनि भनिन्छ। तन्त्र भने विशेष गरी धार्मिक अनुष्ठान, योग, र ध्यानमार्फत व्यक्तिको आत्मज्ञान प्राप्तिमा केन्द्रित छ।
’दर्शन’ शब्द संस्कृत भाषाको दृश् धातुबाट बनेको छ, जसको अर्थ हेर्नु हुन्छ । हेर्ने क्रिया दृष्टि इन्द्रियसँग सम्बन्धित छ । र, दृष्टि इन्द्रिय पाँच ज्ञानेन्द्रियहरूमध्ये सवैभन्दा उत्कृष्ट हुन्छ, सवैभन्दा माथि हुन्छ । अंग्रेजीमा दर्शनलाई Philosophy भनिन्छ । यो शब्द ग्रिक भाषाबाट आएको हो, जुन दुई शब्दहरू मिलेर बनेको छ– Philo र Sophia । ग्रिक भाषामा Philo को अर्थ प्रेम र Sophia को अर्थ ज्ञान हुन्छ । त्यसकारण Philosophy को अर्थ ’ज्ञानको प्रेम’ हो । प्राचीन कालमा यसले सम्पूर्ण ज्ञान–विज्ञानलाई बुझाउँछ । दर्शनका अनेक धाराहरू छन् । दर्शनका धाराहरूलाई केही निश्चित वर्गहरूमा वर्गीकरण गरिएको छ ।
दर्शनको वर्गीकरण गर्ने आधारहरू तीनवटा छनः
१) सत्ताको स्वरूप,
२) सत्ताको संख्या र
३) अध्ययन विधि ।
दर्शनले सम्पूर्ण संसारलाई तीन भागमा विभाजन गरेको छ तिनीहरू हुन – प्रकृति, समाज र चिन्तन छन् । प्राचीन कालमा दर्शनका तीन शाखाहरू थिए– तर्कशास्त्र, आधिभौतिकशास्त्र र नीतिशास्त्र । तिनीहरूमध्ये तर्कशास्त्रले चिन्तनको, आधिभौतिकशास्त्रले प्रकृतिको र नीतिशास्त्रले समाजको अध्ययन गर्दथ्यो । अर्थात् तर्कशास्त्रले चिन्तनको, आधिभौतिकशास्त्रले सत्ताको र नीतिशास्त्रले आचरणको अध्ययन गर्दथ्यो । आधुनिक दर्शनका प्रवर्त्तकहरूमध्ये एक जोन लकले दर्शनलाई तीन भागमा विभाजन गरेका थिए । तिनीहरू थिए– फिजिक, इथिक र लजिक । आधुनिक कालमा दर्शनका पाँच शाखाहरूको विकास भयो । तिनीहरू थिए– सत्तामीमांसा, सृष्टिमीमांसा, ज्ञानमीमांसा, मनमीमांसा र सौन्दर्यमीमांसा । आधुनिक दर्शनको चरम विकास जर्मन दर्शनमा भएको थियो । त्यसमा पनि हेगेलको दर्शन त्यसको उत्कर्ष थियो । प्राचीन कालमा जस्तै हेगेलले दर्शनका तीन शाखाहरूको विकास गरेका थिए । तर उनले तिनीहरूको नाम अलग राखे– तर्कशास्त्र, प्राकृतिक दर्शन र मानसिक दर्शन ।हेगेलको धारणालाई विकसित गरेर पूर्णता दिने काम मार्क्सवादले गरेको छ । मार्क्सवादले वस्तुगत आधारमा दर्शनका शाखाहरूको निर्धारण गरेको छ । ती शाखाहरू हुन तर्कशास्त्र, प्रकृतिदर्शन र समाजदर्शन ।
पूर्वीय दर्शन विभिन्न एशिया सभ्यताहरूको बौद्धिक, आध्यात्मिक, र सांस्कृतिक धरोहर हो। यो विभिन्न प्रकारका दर्शन र विश्वास प्रणालीहरूको समूह हो जसले जीवन, अस्तित्व, नैतिकता, र समाजलाई विविध दृष्टिकोणबाट अन्वेषण गर्दछ। यहाँ केही प्रमुख पूर्वीय दर्शनहरू यस प्रकार छन:
हिमाली दर्शन (बिशेषत नेपाली दर्शन):
१. लोकायत दर्शन
२. सांख्य दर्शन
३. जैन दर्शन
४. बौद्ध दर्शन
५. योग दर्शन
६. वैशेषिक दर्शन
७ न्याय दर्शन
८. मीमांसा दर्शन
९. वेदान्त दर्शन
भारतीय दर्शनः
आस्तिक दर्शनः
१. न्याय दर्शन
२. वैशेषिक दर्शन
३. सांख्य दर्शनः
४. योग दर्शन
५. मीमांसा दर्शन
६. वेदान्त दर्शन नास्तिक दर्शनः
१. चार्वाक दर्शन
२. जैन दर्शन
३. बुद्ध दर्शन
चिनियाँ दर्शन, इस्लाम दर्शनः ,तन्त्रवाद दर्शनः , बौद्वतन्त्रवादः बज्रयानः
हिमाली दर्शन (बिशेषत नेपाली दर्शन):
१. लोकायत दर्शन
२. सांख्य दर्शन
३. जैन दर्शन
४. बौद्ध दर्शन
५. योग दर्शन
६. वैशेषिक दर्शन
७. न्याय दर्शन
८. मीमांसा दर्शन
९. वेदान्त दर्शन
हिमाली दर्शनको वर्गीकरण र सङ्ख्याबारे एकरूपता पाइँदैन । यहाँ नौ दर्शनलाई एकथरीले वैदिक र अवैदिक, आस्तिक र नास्तिक आदिका आधारमा पनि वर्गीकरण गरेका छन् भने अर्काथरीले आस्तिक मानिने छ ओटा दर्शनबारे तीन समानतन्त्रको धारणा पनि प्रस्तुत गरेका छन् । तदनुसार साङ्ख्य–योग, न्याय–वैशेषिक र मीमांसा–वेदान्त जस्ता मिल्दाजुल्दा दार्शनिक जोडीलाई समानतन्त्रीय मत पनि भनिएको छ । तर, समानतन्त्रका आधारमा दुई दुई ओटा दार्शनिक प्रणालीलाई एउटैमा मिसाएर प्रस्तुत गर्नु ठीक हुँदैन । किनभने ती आ–आफ्नै स्वतन्त्र अस्तित्वमा आधारित छन् । साथै, कैयौंले धार्मिक तथा तान्त्रिक चिन्तनलाई पनि दर्शन अन्तर्गत राख्ने गरेका छन् । दर्शनलाई मूलतः बौद्धिक ज्ञानका अर्थमा लिइएको स्थितिमा नौ ओटा प्रणालीका रूपमा प्रस्तुत गर्ने परम्परा कायम रहिआएको छ ।
१. लोकायत दर्शन
लोकायत दर्शन धेरै पुरानो दर्शन हो । यसका जरा वैदिक युगभन्दा अझ पूर्व पनि गडिएका हुन सक्तछन् । सम्भवतः यो साङ्ख्य, योग र तन्त्रवादसित पनि जोडिएको हुन सक्तछ । यसरी हेर्दा यसको उत्पत्ति मातृसत्तात्मक समाजसम्म पुग्दछ । लोकायत प्राकृतिक भौतिकवादी दर्शन हो । लोकायतबारे देवीप्रसाद चट्टोपाध्याय भन्दछन “लोकायत शब्द मूलतः ती विश्वास र क्रियाहरूका लागि प्रयोगमा ल्याइन्थ्यो जसलाई आमरूपमा तन्त्रवाद भनिन्छ, अनि मूल साङ्ख्यलाई भारतीय दर्शनमा लोकायत परम्पराको विकासका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । जैन भाष्यकार शीलांकले साङ्ख्य र लोकायतका बीच कुनै मूल अन्तर नभएको भनेर जुन कुरा बताएका थिए त्यो युक्तिसंगत थियो ।
२. साङ्ख्य दर्शन
साङ्ख्य दर्शन अत्यन्तै पुरानो दर्शन हो । यो तन्त्रवादसित जोडिएको छ । प्रारम्भमा यो दर्शन भौतिकवादी थियो । शङ्कराचार्यले साङ्ख्य दर्शनलाई ’कोपिलाको तन्त्र’ बताएका छन् । साङ्ख्य दर्शन सम्बन्धी पुरानो ग्रन्थलाई ’षष्ठितन्त्र’ भनिन्थ्यो । त्यो ग्रन्थ विलप्त भइसकेको छ । साङ्ख्य दर्शन सम्बन्धी दुई पुस्तक प्राप्त छन्, ती मासा हुन साङ्ङ्ख्यकारिका र साङ्ख्यसूत्र । साइख्यसूत्रलाई विद्वानहरू प्रामाणिक मान्दैनन् । यसरी हेर्दा – ईश्वरकृष्ण रचित साङ्ख्यकारिका नै साङ्ख्य दर्शनको आधिकारिक नाषिक पुस्तक हो । सामान्यतः वेदान्ती दार्शनिकहरू र विशेषतः शङ्कराचार्यले साङ्ख्य दर्शनलाई अवैदिक दर्शन बताएका छन् ।
३. जैन दर्शन
श्री जैनमत धर्म र दर्शन दुवै हो । जैन शब्द जिनबाट बनेको हो । यसको शाब्दिक अर्थ विजेता भन्ने हुन्छ । यहाँ विजेता भनेको इन्द्रियजयी हो। यस धर्म वा दर्शनका अचारकहरूलाई तीर्थङ्कर भनिन्छ । यसमा तीर्थङ्करको सङ्ख्या चौबीस रहेको छ । यस धर्म र दर्शनका पहिला तीर्थकर ऋषभदेव मानिन्छन् । जैन धर्म दुई भागमा विभाजित छ– श्वेताम्बर र दिगम्बर । श्वेतवस्त्र धारण गर्नेलाई श्वेताम्बर र निर्वस्त्र रहनेलाई दिगम्बर भन्ने गरिन्छ । गृहस्थ र श्रावकहरूले भने वस्त्र लगाउने गर्दछन् । ऋषभदेवको जन्ममिति ठीकसित भन्न सकिदैन । पार्श्वनाथ करिब इ.पू.आठौं शताब्दीका मानिन्छन् । जैन दर्शनका परिष्कारकर्ता महावीर स्वामी हुन् । जैन दर्शनको विकासमा उमास्वामिन् (सम्भवतः १०० इ.) को महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ। यिनको प्रमुख कृति तत्त्वार्थाधिगम सूत्र हो । यस पश्चात् जैन दर्शनमा कुन्दकुन्द आचार्य (इ. १००) को नाम आउँछ । यिनको रचना पञ्चास्तिकाय हो ।
४. बौद्ध दर्शन
बौद्ध दर्शनका प्रणेता नेपाली दार्शनिक गौतम बुद्ध हुन् । गौतम बुद्धले चार आर्य सत्यको विवेचना गरेका छन्, ती हुन– दुःख, दुःख समुदय, दुःख–निरोध र दुःख– निरोध–मार्ग । बौद्ध दर्शन यसै चार आर्य सत्यको केन्द्रमा अवस्थित रहेको छ । दुःख अन्तर्गत जन्म, वार्द्धक्य, मरण, अप्रियजनसित संयोग र प्रियजनसित बिछोड, शोक, पीडा, व्यथा आदि पर्दछन् । सङ्क्षिप्तमा पाँच उपादान स्कन्ध नै दुःख हुन् । दुःखका कारण छन् र तिनलाई दुःख समुदय भनिन्छ । कारण–कार्य श्रृङ्खला प्रतीत्य समुत्पादमा आधारित छ । यसलाई द्वादशाङ्ग चक्र, भवचक्र, जन्ममरण चक्र वा धर्मचक्र पनि भन्ने गरिन्छ । ती यसप्रकार छन् ः अविद्या, संस्कार, विज्ञान, नाम–रूप, षडायतन, स्पर्श, वेदना, तृष्णा, उपादान, भव, जाति र जरामरण । मरणपश्चात् अविद्याको थालनी हुन्छ र त्यसबाट संस्कार हुँदै यो भवचक्र घुमिरहन्छ । दुःखको निरोध गर्न सकिन्छ । अविद्याको नाश भएपछि त्यसबाट उत्पन्न द्वादशाङ्ग प्रतीत्यसमुत्पाद पनि रहन्न । यही नै दुःख निरोध हो । चौथो आर्यसत्य भनेको दुःख निरोध मार्ग हो। यसलाई अष्टाङ्ग योग भनिन्छ ।
बुद्धको भनाइमा तीन प्रकारका तत्त्व छन्, ती हुन् :
स्कन्ध, आयतन र धातु ।स्कन्धलाई उपादान स्कन्ध भनिन्छ । ती हुन् : रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार र विज्ञान । रूप अन्तर्गत पृथ्वी, जल, वायु, अग्नि जस्ता चार महाभूत पर्दछन् । वस्तुहरूको सम्पर्क वा तिनको विचारको कारण मनमा सुख–दुःखका जे अनुभव वा अनुभूति पैदा हुन्छन् तिनलाई वेदना मानिन्छ । वेदनाद्वारा मनमा अंकित संस्कारहरूबाट हामीले जब कुनै वस्तुलाई चिन्दछौं, त्यसको नाम संज्ञा हो । रूपहरूको वेदना र संज्ञाद्वारा मस्तिष्कमा जुन छाप पर्दछ, त्यसैलाई संस्कार भनिन्छ । विज्ञान भनेको चेतना वा मन हो । आयतन अन्तर्गत छ ओटा इन्द्रिय – चक्षु, श्रोत्र, घ्राण, जिह्वा, काया र मन – पर्दछन् । अनि छ ओटा विषयभित्र रूप, शब्द, गन्ध, रस, स्पर्श तथा धर्म (वेदना, संज्ञा, संस्कार) पर्दछन् । धातु अठार प्रकारका छन्, ती हुन् ः छ प्रकारका इन्द्रिय, छ ओटा तिनका विषय अर्थात् रूप, रस, गन्ध, स्पर्श एवम् शब्द र इन्द्रिय तथा विषयको सम्पर्कबाट उत्पन्न छ ओटा विज्ञान । अर्थात् चक्षु विज्ञान, श्रोत्र विज्ञान, घ्राण विज्ञान, जिह्वा विज्ञान, काया विज्ञान र मन विज्ञान । विश्वका सबै वस्तुहरू उक्त तीन तत्त्वहरूको समग्रतामा आधारित छन् । यिनैलाई नामरूप भनिन्छ । राहुल सांकृत्यायनका अनुसार बुद्धका दार्शनिक विचारलाई क्षणिकवाद, प्रतीत्य समुत्पाद र अनात्मवाद भनिन्छ ।
५. योगदर्शन
योगदर्शन धेरै पुरानो दर्शन हो । कतिपय उपनिषद्हरूमा योगको चर्चा गरिएको छ । योगको साथमा साङ्ख्य दर्शन पनि जोडिने गरेको छ । योग पनि अवैदिक दर्शन हो र यसको उत्पत्तिको इतिहास मातृसत्तामात्मक समाजसम्म जोगदर्शनको पनि तन्त्रवादसित बलियो सम्बन्ध रहेको देखिन्छ । योगदर्शनका परिष्कारकर्ता पतञ्जलि (इ.पू.२००) हुन् । व्याकरणकार व। पतञ्जलि र योगसूत्रका पतञ्जलि एउटै व्यक्ति हुन् कि होइनन् भन्नेबारे अझै टुङ्गो बोर लागेको छैन । पतञ्जलिको योगसूत्रबारे व्यासद्वारा भाष्य लेखिएको थियो । वाचस्पतिले व्यासभाष्यमा तत्त्ववैशारदी टीका लेखेका थिए । विज्ञानभिक्षुले पनि योगवार्तिक नामक टीकाको निर्माण गरेका थिए । योगदर्शन योगसाधनामा केन्द्रित रहेको छ । यसै साधनामा आधारित रहेकोले यसको नाम योग रहेको हो । योगको अर्थ संयोग पनि हुन्छ । कसैले यसलाई समाधिका अर्थमा पनि ग्रहण गरेका छन्
६. वैशेषिक दर्शन
वैशेषिक दर्शन पनि निकै पुरानो दर्शन हो । वैशेषिक दर्शनका प्रणेता कणाद (इ.पू. ३००) हुन् । साङ्ख्यपछि वैशेषिक दर्शनलाई लिने गरिन्छ । यो दर्शन कणादरचित ’वैशेषिक सूत्र’ मा आधारित छ । कणादले संसारको निर्माण अणुहरूबाट हुने कुरा बताएका छन् र उनको दर्शन परमाणुवादमा आधारित छ । वैशेषिक दर्शनलाई प्रशस्तपाद, उदयन, विश्वनाथ, अन्नंभट्ट आदिले विकसित तुल्याएका छन् । वैशेषिक र न्याय दर्शनका बिच धेरै निकटता छ । वैशेषिक दर्शनमा तत्त्वमीमांसा र न्यायदर्शनमा ज्ञानमीमांसामा बढी जोड दिइएको छ । विशेषलाई पदार्थका रूपमा लिइएको हुनाले यस दर्शनको नाम वैशेषिक रहन गयो । जुन तत्त्व सत्, ज्ञेय र अभिधेय हो, त्यसैलाई पदार्थ भनिन्छ । वैशेषिक दर्शनमा छ ओटा पदार्थलाई प्रस्तुत गरिएको छ, ती हुन– द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष र समवाय । पछि यसमा अभावलाई पनि थपिएको छ । जसमा गुण तथा क्रिया समवायसम्बन्धले रहन्छन् र जुन समवायी कारण पनि हो, त्यसैलाई द्रव्य भनिन्छ । द्रव्याश्रितत्त्व, निर्गुणत्व र निष्क्रियत्व नै गुणका लक्षण हुन् । जसले क्रिया गर्दछ, त्यही कर्म हो । सम्बन्धित वर्गका विभिन्न व्यक्तिमा एकाकार प्रतीति हुनु नै सामान्य हो । जुन जातिरहित छ र आकाश आदि नित्य द्रव्यमा मात्र समवाय सम्बन्धले रहन्छ त्यही विशेष हो । आश्रय र आश्रयी भाव सम्पन्न दुई अयुतसिद्ध अर्थात् एक अर्कासित अलग्गिनै नसकिने गरी जोडिएका पदार्थहरूको सम्बन्धलाई समवाय भनिन्छ ।
७. न्यायदर्शन
न्यायदर्शनका प्रणेता अक्षपाद गौतम हुन् । अक्षपाद गौतम मिथिला निबासी गौतम रहुगणका वंशज मानिन्छन् । मिथिला वेदान्त दर्शन मात्र होइन, न्यायदर्शनका दृष्टिले पनि प्रसिद्ध क्षेत्र हो । हिमाली दर्शनमा न्यायदर्शनको विशिष्ट स्थान छ। अक्षपादको जन्ममितिबारे पनि विवाद रहिआएको छ । कतिले यिनलाई बुद्धको समयको आसपास, कतिले इ.पू. तेस्रो शताब्दी, कतिले इ.पू. को पछिल्लो शताब्दी र दोस्रो शताब्दीका बीच मान्दछन् ।
८. मीमांसा दर्शन
मीमांसा दर्शन वेदसित जोडिएको छ । मीमांसाको अर्थ विवेचना गर्नु, विवादको समाधान गर्नु वा विमर्श पश्चात् निष्कर्षमा पुग्नु हो । मीमांसा दर्शनका परिष्कारकर्ता जैमिनि हुन् । यस दर्शनको मूल ग्रन्थ मीमांसा सूत्र हो । मीमांसा दर्शनको मूल प्रतिपाद्य विषय धर्म हो। यो धर्म जिज्ञासामा आधारित छ । यिनले कर्म तथा अदृष्ट शक्तिलाई मान्दछन् । यो दर्शन कतिपय अवस्थामा द्वैतवादी देखापरे पनि मूलतः आदर्शवादी नै हो । मीमांसा दर्शन दुई प्रकारका छन्– पूर्वमीमांसा र उत्तरमीमांसा । मीमांसालाई पूर्वमीमांसा पनि भनिन्छ । पूर्वमीमांसा वेदका कर्मकाण्ड र उत्तरमीमांसा ज्ञानकाण्डसँग सम्बन्धित छन् । उत्तरमीमांसालाई वेदान्त दर्शन भनिन्छ । मीमांसा दर्शनमा शबर, कुमारिल भट्ट, प्रभाकर मिश्र, शालिकनाथ मिश्र, पार्थसारथी मिश्र, मुरारि मिश्र आदिले उल्लेखनीय भूमिका खेलेका छन् । पूर्वमीमांसा दर्शनमा प्रभाकरले आठ पदार्थको चर्चा गरेका छन्, ती हुन्– द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, परतन्त्रता, शक्ति, सादृश्य र सङ्ख्या । कुमारिलका अनुसार द्रव्य, गुण, कर्म तथा सामान्य भाववाचक र पाँचौं अभाव हो । पर्वमीमांसामा आत्मालाई विशेष स्थान दिइएको छ । यद्यपि आत्माका विशेषताबारे कुरा गर्दा मीमांसकहरूका बीच भिन्नता पनि पाइन्छ । परन्तु समग्रमा सबै मीमांसकहरू आत्मालाई नित्य र सर्वगत द्रव्य मान्दछन् । उनीहरूका दृष्टिमा आत्मा ज्ञाता र कर्ता मात्र होइन भोक्ता पनि हो । आत्मा धर्म र अधर्म, कर्म फल, पुनर्जन्म र मोक्षसित पनि जोडिएको छ ।
भारतीय दर्शन : भारतीय दर्शन र हिमाली दर्शन बीच केही समान दर्शनहरू भएको हुनाले यहाँ विस्तृत रुपमा वर्णन गरिएको छैन ।
१. न्याय दर्शन न्याय दर्शनले तर्कशास्त्र र ज्ञानप्राप्तिका सिद्धान्तहरूमा जोड दिन्छ। यसको मुख्य ग्रन्थ न्यायसूत्र हो, जसलाई गौतमले रचना गरेका थिए। यस दर्शनले चार प्रमुख उद्देश्यहरू पुरा गर्न शिक्षा दिन्छः तर्क, प्रमाण, विवाद समाधान, र ज्ञानप्राप्ति।
२. वैशेषिक दर्शन वैशेषिक दर्शनले पदार्थको अध्ययन र परामाणु सिद्धान्तमा आधारित छ। कणाद ऋषिले यो दर्शनको स्थापना गरेका थिए। यस दर्शनले संसारलाई सातवटा श्रेणीहरूमा विभाजन गर्छः द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष, समवाय, र अभाव।
३. सांख्य दर्शन सांख्य दर्शनले प्रकृति प्रकृति र पुरुष आत्मा को द्वैतलाई मान्यता दिन्छ। कपिल मुनिले यो दर्शनको प्रवर्तन गरेका थिए। यस दर्शनका अनुसार, सारा संसार प्रकृतिको विकास हो र आत्मा स्वतन्त्र छ।
४. योग दर्शन पतञ्जलि योगसूत्रहरूमा आधारित, योग दर्शनले आत्म–नियन्त्रण, ध्यान, र समाधिको माध्यमबाट मोक्ष प्राप्तिको मार्ग देखाउँछ। पतञ्जलि ऋषिले यो दर्शनको स्थापना गरेका थिए।
५. मीमांसा दर्शन मीमांसा दर्शन वेदहरूको धार्मिक अनुष्ठान र कर्मकाण्डको व्याख्या गर्छ। यसको प्रमुख ग्रन्थ मीमांसा सूत्र हो, जसलाई जैमिनीले रचना गरेका थिए। यसले वेदहरूको अध्ययन र तिनको पालनलाई महत्व दिन्छ।
६. वेदान्त दर्शन वेदान्त दर्शन उपनिषद्हरूमा आधारित छ। यसले अद्वैत (अद्वैत वेदान्त), विशिष्टाद्वैत, र द्वैत जस्ता विभिन्न विद्यालयहरूमा विभाजन गर्छ। यसको प्रमुख उद्देश्य ब्रह्म सर्वोच्च आत्मा र आत्माको एकतालाई अनुभव गर्नु हो। यसको मुख्य ग्रन्थ ब्रह्मसूत्र हो, जसलाई वेदव्यासले रचना गरेका थिए।
नास्तिक दर्शनः
१. चार्वाक दर्शन चार्वाक दर्शन एक मात्र नास्तिक दर्शन हो जसले प्रत्यक्ष अनुभवलाई मात्र सत्य मान्छ। यसले वेदहरूको अधिकारलाई अस्वीकार गर्छ र केवल इन्द्रियहरूको माध्यमबाट प्राप्त ज्ञानलाई मान्यता दिन्छ।
२. जैन दर्शन जैन दर्शन अहिंसा, अनेकान्तवाद, र आत्मा सिद्धान्तमा आधारित छ। महावीर स्वामी जैन धर्मका प्रमुख प्रवर्तक हुन्। यसले आत्मानुशासन र आत्मज्ञानमा जोड दिन्छ।
३. बौद्ध दर्शन बौद्ध दर्शन गौतम बुद्धका उपदेशहरूमा आधारित छ। यसले चार आर्य सत्य र अष्टाङ्ग मार्गलाई प्रमुख मान्यता दिन्छ। बौद्ध धर्मले दुःखको कारण र तिनको निवारणको मार्ग देखाउँछ।
चिनियाँ दर्शन :
चिनियाँ दर्शन विभिन्न अवधारणाहरू, सिद्धान्तहरू, र परम्पराहरूको संग्रह हो जुन हजारौं वर्षको इतिहासमा विकसित भएका छन्। यहाँ केही प्रमुख चिनियाँ दर्शनका धाराहरूको वर्णन गरिएको छः
१. कन्फ्युसियनिज्म : यो दर्शन कन्फ्युसियसका विचारहरूमा आधारित छ। यसले नैतिकता, सामाजिक सम्बन्ध, न्याय र शासकीय नीतिमा जोड दिन्छ। यसको मुख्य ध्यान व्यक्तिको नैतिकता र सामाजिक सद्भावमा केन्द्रित छ।
२. ताओइज्म : यो दर्शन लाओत्सेका शिक्षाहरूमा आधारित छ। यसको मुख्य ग्रन्थ ’ताओ ते चिंग’ हो। यसले प्रकृतिसँगको सामञ्जस्य, सरलता, र आत्म–ज्ञानमा जोड दिन्छ । ताओको अर्थ ’पथ’ वा ’मार्ग’ हुन्छ, जसले जीवनको प्राकृतिक प्रवाहसँग बग्ने अवधारणालाई व्यक्त गर्दछ ।
३. बौद्ध धर्म : यो दर्शन भारतबाट चीनमा आएको र त्यहाँ व्यापक रूपले विकसित भएको हो। यो आत्मा, पुनर्जन्म, कर्म, र निर्वाण (मोक्ष) का अवधारणाहरूमा आधारित छ। महायान बौद्ध धर्म विशेषगरी चीनमा प्रभावकारी भएको थियो ।
४. लीगलिज्म : यो दर्शन शाङ याङ र हान फेजीका शिक्षाहरूमा आधारित छ। यसले शासकीय कठोरता, कठोर कानुन, र शासनमा अनुशासनमा जोड दिन्छ । यसले मान्छेहरू स्वाभाविक रूपमा स्वार्थी हुन्छन् र उनीहरूलाई कठोर कानुन र सजायको माध्यमबाट नियन्त्रण गर्न आवश्यक छ भन्ने मान्यता राख्छ ।
५. मोहिज्म : यो दर्शन मो दी वा मो त्सेका शिक्षाहरूमा आधारित छ । यसले सार्वभौमिक प्रेम, सामाजिक समानता, र व्यावहारिक नैतिकतामा जोड दिन्छ। मोहिज्म युद्धविरोधी र व्यावहारिक नैतिकताका अवधारणाहरूको समर्थन गर्दछ। यी प्रमुख धाराहरूको अलावा, चीनमा अन्य साना दर्शन र धार्मिक आन्दोलनहरूको पनि विकास भएको छ, जसले चिनियाँ समाज र संस्कृतिमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्।
इस्लाम दर्शन इस्लाम दर्शनले अल्लाहको एकत्व र कुरानका उपदेशहरूको पालना गर्न शिक्षा दिन्छ। यसले नैतिकता, सामाजिक न्याय, र व्यक्तिगत आचरणलाई जोड दिन्छ। ३३३ निष्कर्ष पूर्वीय दर्शनहरूले विविधतामा एकता दर्शाउँछन् र मानव अस्तित्व, नैतिकता, समाज, र आध्यात्मिकताको गहिरो अन्वेषण गर्छन्। यसले जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा गहन दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ।
तन्त्रवाद दर्शनः
तन्त्रवाद दर्शन भारतीय धार्मिक, आध्यात्मिक, र योगिक परम्पराहरूको एक महत्वपूर्ण भाग हो । यो विशेष गरी हिन्दू, बौद्ध, र जैन धर्ममा पाइन्छ। तन्त्रवाद मुख्य रूपमा साधना (आध्यात्मिक अभ्यास) र सिद्धि (अध्यात्मिक उपलब्धि) मा केन्द्रित छ । यहाँ तन्त्रवाद दर्शनका केही प्रमुख पक्षहरूको वर्णन गरिएको छः
१. शक्ति पूजाः तन्त्रवादमा शक्ति (दिव्य शक्ति) को पूजा प्रमुख हुन्छ । यसले विशेष गरी देवीहरूको पूजा गर्छ, जसलाई शक्ति वा दुर्गा, काली, लक्ष्मी, सरस्वती आदि विभिन्न रूपहरूमा सम्मान गरिन्छ ।
२. यन्त्र र मन्त्रः तन्त्रवादमा यन्त्र (धार्मिक प्रतीक) र मन्त्र (धार्मिक मन्त्र) को अत्यधिक महत्व छ । यन्त्रहरू विशेष ज्यामितीय डिजाइनहरू हुन्छन्, जसले ध्यान र पूजा गर्न मद्दत गर्छ। मन्त्रहरू पवित्र ध्वनि वा शब्द समूहहरू हुन्छन्, जसलाई जप गर्दा आध्यात्मिक शक्तिको उत्पत्ति हुन्छ।
३.कुण्डलिनी योगः तन्त्रवादमा कुण्डलिनी योग महत्वपूर्ण छ । यो योगको अभ्यासले कुण्डलिनी शक्तिलाई जागृत गर्ने प्रयास गर्छ, जुन मानव शरीरको मेरुदण्डको तलस्थित सर्पिल शक्तिको रूपमा वर्णन गरिएको छ । यसलाई जागृत गरी माथिल्लो चक्रहरू (ऊर्जा केन्द्रहरू) मा पु¥याएर आत्मज्ञान प्राप्त गर्ने लक्ष्य राखिन्छ।
४. साधनाः तन्त्रवादमा विभिन्न प्रकारका साधनाहरू (आध्यात्मिक अभ्यासहरू) गरिन्छन्, जसमा ध्यान, पूजा, जप, हवन आदि समावेश छन् । साधना तन्त्रवादीको जीवनको महत्वपूर्ण हिस्सा हो र यसले आध्यात्मिक विकासमा मद्दत गर्छ ।
५.द्वैतवाद र अद्वैतवादः तन्त्रवादमा द्वैतवाद (दुई वास्तविकताहरूको अस्तित्व) र अद्वैतवाद (एकता) को अवधारणाहरू समावेश छन्। केही तन्त्रवादी सम्प्रदायहरूमा शिव र शक्ति (पुरुष र प्रकृति) को द्वैतवादी सम्बन्धको पूजा गरिन्छ, जबकि अन्य सम्प्रदायहरूले अद्वैतवादी दृष्टिकोण अपनाउँछन् ।
६.तान्त्रिक साहित्यः तन्त्रवादको अध्ययनका लागि विभिन्न तान्त्रिक साहित्य उपलब्ध छन्, जसमा तन्त्र, आगम, र निगमहरू समावेश छन्। यी ग्रन्थहरू तन्त्रवादी शिक्षाहरू, साधनाहरू, र पूजा विधिहरूको वर्णन गर्छन् ।
७.रहस्यवाद र सिद्धि : तन्त्रवादमा रहस्यवाद र सिद्धि (अलौकिक शक्तिहरू) को पनि ठूलो महत्त्व छ । साधकहरूले विशेष साधनाहरू गरेर विभिन्न प्रकारका सिद्धिहरू प्राप्त गर्ने प्रयास गर्छन्, जसले उनीहरूलाई आध्यात्मिक र भौतिक जीवनमा शक्ति प्रदान गर्छ। तन्त्रवाद दर्शन एक गहिरो र जटिल परम्परा हो, जसले व्यक्तिगत आत्मज्ञान, आध्यात्मिक उन्नति, र दिव्य शक्तिको प्राप्तिमा जोर दिन्छ । यसले धार्मिक अभ्यासहरू, ध्यान, र साधनाहरूको माध्यमबाट मानिसको जीवनलाई रूपान्तरण गर्ने प्रयास गर्छ ।
बौद्धतन्त्रवाद
बौद्धतन्त्रवाद, जसलाई बज्रयान पनि भनिन्छ, बौद्ध धर्मको एक महत्वपूर्ण शाखा हो । यो तन्त्रिक परम्पराहरूमा आधारित छ र विशेष गरी तिब्बती बौद्ध धर्ममा प्रचलित छ। बज्रयानलाई “हीनयान“ (थेरवाद) र “महायान“ भन्दा परिपूर्ण साधना मानिन्छ। यहाँ बौद्धतन्त्रवाद (बज्रयान) का केही प्रमुख पक्षहरूको वर्णन गरिएको छः
१. बज्र (वज्र) रयानः “बज्रयान“ शब्दको अर्थ “वज्रको मार्ग“ हो। वज्रलाई अखण्डता र स्थायित्वको प्रतीक मानिन्छ। बज्रयानलाई वज्रको समान शक्तिशाली र स्थिर मार्गको रूपमा लिइन्छ।
२. तन्त्र साधनाः बज्रयानमा तन्त्र साधनाहरू अत्यधिक महत्त्वपूर्ण हुन्छन्। तान्त्रिक साधना अन्तर्गत मन्त्र, मुद्रा (हाथका इशारा), मण्डला (धार्मिक प्रतीकात्मक चित्र), र ध्यान विधिहरू समावेश छन्।
३. यिडम (देवता) साधनाः बज्रयानमा यिडम वा देवता साधना महत्त्वपूर्ण हुन्छ। यो साधनामा विशेष यिडम वा देवताको ध्यान, पूजा, र मन्त्र जप गरिन्छ। साधकले यिडमलाई ध्यानमा ल्याएर आफ्नो आन्तरिक शक्तिलाई जागृत गर्ने प्रयास गर्छन्।
४. मण्डलाः मण्डला बज्रयान साधनाको एक प्रमुख उपकरण हो। यो विशेष ज्यामितीय डिजाइनको रूपमा बनाइन्छ, जसलाई ध्यान र पूजा गर्न प्रयोग गरिन्छ। मण्डलाले ब्रह्माण्डको प्रतीकात्मक चित्रण गर्छ र साधकलाई ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्छ।
५. गुरु योगः बज्रयानमा गुरु (शिक्षक) लाई उच्च सम्मान दिइन्छ। गुरु योग अन्तर्गत साधकले आफ्नो गुरुलाई ध्यानमा ल्याएर साधना गर्छन्। गुरुको मार्गदर्शन र आशीर्वाद बिना तान्त्रिक साधना सम्भव मानिँदैन।
६. मुद्रा र मन्त्रः तान्त्रिक साधनामा विभिन्न प्रकारका मुद्रा (हाथका इशारा) र मन्त्र (धार्मिक ध्वनि वा शब्द समूह) को प्रयोग गरिन्छ। यी मुद्राहरू र मन्त्रहरूले साधकलाई ध्यानमा गहिरो प्रवेश गर्न र आध्यात्मिक शक्तिलाई जागृत गर्न मद्दत गर्छन्।
७. तान्त्रिक साहित्यः बज्रयान परम्पराका लागि विभिन्न तान्त्रिक ग्रन्थहरू छन्, जसमा कङ्ग्युर (बुद्धका उपदेशहरूको संग्रह) र तङ्ग्युर (तिब्बती बौद्ध विद्वानहरूको टीकाहरू) समावेश छन्। यी ग्रन्थहरूले तान्त्रिक साधनाका विधिहरू र सिद्धान्तहरूको वर्णन गर्छन्।
रहस्यवाद र सिद्धिः बज्रयानमा रहस्यवाद र सिद्धि (अलौकिक शक्तिहरू) महत्त्वपूर्ण स्थान राख्छन्। साधकहरूले विभिन्न तान्त्रिक विधिहरू गरेर सिद्धिहरू प्राप्त गर्ने प्रयास गर्छन्, जसले उनीहरूलाई आत्मज्ञान र मुक्तिको मार्गमा सहायता पुर्याउँछ। बज्रयान बौद्धतन्त्रवादको एक गहिरो र जटिल परम्परा हो, जसले साधकलाई त्वरित आत्मज्ञान प्राप्त गर्न मद्दत गर्ने विश्वास राख्छ। यसको अभ्यासहरूले व्यक्तिगत र आध्यात्मिक उन्नतिको मार्गमा महत्वपूर्ण योगदान दिन्छ।
हिन्दू धर्मको धार्मिक र सांस्कृतिक प्रभाव
हिन्दू धर्म नेपालको प्रमुख धर्म हो, जसले देशको सामाजिक, सांस्कृतिक, र राजनीतिक जीवनलाई गहिरो रूपमा प्रभावित गरेको छ। हिन्दू धर्मको धार्मिक ग्रन्थहरू, जस्तै वेद, उपनिषद, रामायण, महाभारत, र भागवद गीता, नेपाली समाजमा नैतिकता, धर्म, र कर्तव्यको मार्गदर्शन प्रदान गर्छन्। हिन्दू धर्मका विभिन्न देवताहरू र देवीहरू, जस्तै शिव, विष्णु, दुर्गा, र लक्ष्मी, नेपाली समाजमा व्यापक रूपले पूजिन्छन् र तिनीहरूका मन्दिरहरू देशभरि पाइन्छन्।
जाति प्रणाली र सामाजिक संरचना
हिन्दू धर्मको जाति प्रणालीले नेपालको सामाजिक संरचनामा गहिरो प्रभाव पारेको छ। नेपालमा विभिन्न जाति र उपजातिहरू छन्, जसले समाजमा विभिन्न भूमिकाहरू र जिम्मेवारीहरू निर्वाह गर्छन्। जाति प्रणालीले सामाजिक अनुशासन र स्थायित्व कायम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ, तर यसले सामाजिक असमानता र भेदभावको समस्यालाई पनि जन्म दिएको छ। आधुनिक नेपालमा, जाति भेदभावविरुद्धका कानुनी व्यवस्था र सामाजिक सुधार प्रयासहरू जारी छन्, तर यसको प्रभाव अझै पनि देखिन्छ।
राजनीतिक प्रभाव
नेपालको राजनीति पनि हिन्दू धर्मबाट प्रभावित भएको छ। नेपाललाई एक पटक हिन्दू राज्यको रूपमा घोषणा गरिएको थियो, र हिन्दू धर्मका मूल्य र सिद्धान्तहरू नेपालका कानूनी र राजनीतिक संरचनाहरूमा देख्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, नेपालका विभिन्न राजा र शासकहरूले हिन्दू धर्मलाई आफ्नो शासनको वैधता प्रदान गर्न प्रयोग गरेका छन्। आधुनिक लोकतान्त्रिक नेपालमा, धर्मनिरपेक्षता अपनाइएको छ, तर हिन्दू धर्मको प्रभाव अझै पनि समाजमा महत्त्वपूर्ण छ।
बौद्ध धर्मको धार्मिक र सांस्कृतिक प्रभाव
बौद्ध धर्मले नेपालमा गहिरो धार्मिक र सांस्कृतिक प्रभाव पारेको छ। गौतम बुद्धको जन्मस्थान लुम्बिनी नेपालमा रहेकोले नेपाललाई बौद्ध धर्मको महत्वपूर्ण केन्द्र मानिन्छ। बौद्ध धर्मका सिद्धान्तहरू, जस्तै चार आर्य सत्य, अष्टांगिक मार्ग, र मध्य मार्ग, नेपाली समाजमा नैतिकता, ध्यान, र करुणाको महत्वलाई प्रोत्साहन गर्छन्। नेपालका विभिन्न बौद्ध स्तूपहरू, मठहरू, र गुम्बाहरूले बौद्ध धर्मको धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पदालाई झल्काउँछन्।
नेपालमा तिब्बती बौद्ध धर्मको प्रभाव पनि महत्त्वपूर्ण छ। विशेष गरी हिमाली क्षेत्रहरूमा बसोबास गर्ने शेर्पा, तामाङ, र गुरुङ जस्ता समुदायहरूले तिब्बती बौद्ध धर्मलाई आफ्नो जीवनशैलीमा अपनाएका छन्। तिब्बती बौद्ध धर्मका विभिन्न धार्मिक अनुष्ठान, पूजा, र ध्यान प्रथाहरू नेपाली समाजमा व्यापक रूपले पालन गरिन्छ। तिब्बती बौद्ध धर्मले नेपालको धार्मिक सहिष्णुता र सांस्कृतिक विविधतालाई थप समृद्ध बनाएको छ।
तन्त्रको धार्मिक र आध्यात्मिक प्रभाव
तन्त्र नेपालको धार्मिक र आध्यात्मिक जीवनको अभिन्न हिस्सा हो। तन्त्रले विभिन्न धार्मिक अनुष्ठान, योग, ध्यान, र मन्त्रहरूको माध्यमबाट आत्मज्ञान प्राप्त गर्न मार्गदर्शन प्रदान गर्दछ। तन्त्रका विभिन्न शाखाहरू, जस्तै शैव तन्त्र, शक्त तन्त्र, र बौद्ध तन्त्र, नेपालमा व्यापक रूपले अभ्यास गरिन्छ। तन्त्रले व्यक्ति र समाजको आध्यात्मिक विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।
सांस्कृतिक प्रभाव
तन्त्रले नेपालका विभिन्न सांस्कृतिक अनुष्ठान र पर्वहरूमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। उदाहरणका लागि, नेपालका विभिन्न जात्रा र पर्वहरू, जस्तै इन्द्रजात्रा, कुमारी पूजा, र गाई जात्रा, तान्त्रिक अनुष्ठानहरूबाट प्रभावित छन्। तन्त्रले नेपाली समाजमा धार्मिक सहिष्णुता र विविधतालाई प्रोत्साहन गरेको छ, जसले गर्दा विभिन्न धर्म र सम्प्रदायहरू शान्तिपूर्वक सहअस्तित्वमा बस्न सक्षम भएका छन्।
२.पूर्वीय दर्शन र नेपालमा त्यसको प्रभावः एक आलोचनात्मक पुनरावलोकन
पूर्वीय दर्शनले नेपालको राजनीतिक, सामाजिक, धार्मिक, र सांस्कृतिक जीवनलाई गहिरो रूपमा प्रभावित गरेको छ। यस आलोचनात्मक पुनरावलोकनले पूर्वीय दर्शनका विभिन्न पक्षहरूको प्रभावको समीक्षा गर्दै तिनीहरूको फाइदा र समस्याहरूलाई उजागर गर्ने लक्ष्य रहेको छ ।
हिन्दू धर्म सकारात्मक प्रभावहरू
धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पदाः हिन्दू धर्मले नेपाललाई धनी धार्मिक र सांस्कृतिक सम्पदा प्रदान गरेको छ। विभिन्न मठ, मन्दिर, र धार्मिक उत्सवहरूले नेपाली समाजलाई एकताबद्ध गराउँछन्।
नैतिकता र कर्तव्यः हिन्दू धर्मका ग्रन्थहरूले नैतिकता र कर्तव्यका मूल्यहरू स्थापित गरेका छन्, जसले समाजलाई नैतिक र अनुशासित बनाउन मद्दत पु¥याउँछ।
नकारात्मक प्रभावहरू
जाति प्रथाः हिन्दू धर्मको जाति प्रथाले सामाजिक असमानता र भेदभावलाई बढावा दिएको छ। यसले जातीय विभाजन र अन्यायलाई संस्थागत बनाएको छ।
धार्मिक कट्टरताः धार्मिक कट्टरताका कारण समाजमा धार्मिक सहिष्णुताको कमी हुन सक्छ। केही समूहहरूले धर्मको नाममा हिंसा र उत्पीडनको शिकार हुन सक्छन्।
बौद्ध धर्म सकारात्मक प्रभावहरू
शान्ति र करुणाः बौद्ध धर्मले शान्ति, करुणा, र अहिंसाका सिद्धान्तहरूलाई प्रवर्द्धन गरेको छ। यसले समाजमा धार्मिक सहिष्णुता र सद्भाव बढाउन मद्दत गरेको छ।
ध्यान र मानसिक स्वास्थ्यः बौद्ध धर्मका ध्यान र योग प्रथाहरूले मानसिक स्वास्थ्य र आत्मज्ञानको विकासमा सहयोग पु¥याउँछन्।
नकारात्मक प्रभावहरू
धार्मिक विभाजनः बौद्ध धर्म र हिन्दू धर्मबीचको धार्मिक विभाजनले समाजमा साम्प्रदायिक तनाव निम्त्याउन सक्छ। यसले धार्मिक सहिष्णुतामा चुनौती खडा गर्न सक्छ।
धार्मिक संस्थाहरूको भ्रष्टाचारः केही बौद्ध धार्मिक संस्थाहरूमा भ्रष्टाचार र अनियमितताको समस्या देखा परेको छ, जसले धार्मिक संस्थाहरूको विश्वसनीयतामा प्रश्न उठाउँछ।
तन्त्रका सकारात्मक प्रभावहरू
आध्यात्मिक विकासः तन्त्रले व्यक्तिगत आध्यात्मिक विकास र आत्मज्ञानमा जोड दिन्छ। यसले व्यक्तिलाई आध्यात्मिक रूपमा सशक्त बनाउन मद्दत पु¥याउँछ।
सांस्कृतिक विविधताः तन्त्रले विभिन्न सांस्कृतिक अनुष्ठान र पर्वहरूको माध्यमबाट सांस्कृतिक विविधतालाई प्रोत्साहन गरेको छ।
नकारात्मक प्रभावहरू
अन्धविश्वास र कुप्रथाः तन्त्रका केही प्रथाहरू अन्धविश्वास र कुप्रथाको रूपमा परिलक्षित हुन सक्छन्। यसले समाजमा डर र अन्याय फैलाउन सक्छ।
धार्मिक गुरूहरूको दुरुपयोगः केही धार्मिक गुरूहरूले तान्त्रिक सिद्धान्तहरूको दुरुपयोग गरेर अनुयायीहरूलाई ठग्ने र शोषण गर्ने सम्भावना हुन्छ।
पूर्वीय दर्शनले नेपाललाई बहुआयामिक रूपमा प्रभावित गरेको छ। हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, र तन्त्रले नेपालको धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, र राजनीतिक जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्। तर, यी दर्शनहरूको प्रभाव सकारात्मक र नकारात्मक दुबै पाटोमा देखिन्छ। जातीय विभाजन, धार्मिक कट्टरता, अन्धविश्वास, र धार्मिक संस्थाहरूको भ्रष्टाचार जस्ता समस्याहरूले समाजमा चुनौतीहरू खडा गरेका छन्। तथापि, धार्मिक सहिष्णुता, सांस्कृतिक विविधता, नैतिकता, र आध्यात्मिक विकासका पक्षहरूले समाजलाई सकारात्मक दिशा प्रदान गरेका छन्। नेपालको भविष्यमा, यी दर्शनहरूको सकारात्मक पक्षलाई प्रोत्साहन गर्दै नकारात्मक पक्षहरूलाई सुधार गर्ने प्रयास गर्नुपर्दछ।
३ पूर्वीय दर्शन र नेपालमा त्यसको प्रभावः छलफल र विश्लेषण
पूर्वीय दर्शनले नेपालमा धार्मिक, सामाजिक, र राजनीतिक जीवनमा व्यापक प्रभाव पारेको छ। यस खण्डमा, विभिन्न पूर्वीय दर्शनहरूको प्रभावको छलफल र विश्लेषण गरिनेछ, जसले समाजमा उत्पन्न भएका जटिलताहरू र तिनीहरूको समाधानको सम्भावनाहरूलाई उजागर गर्नेछ।
हिन्दू धर्मको प्रभाव
धार्मिक एकता र सांस्कृतिक समृद्धि
हिन्दू धर्मले नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक एकतालाई प्रोत्साहन गरेको छ। विभिन्न पर्वहरू, जस्तै दशैं, तिहार, र जनैपूर्णिमा, नेपाली समाजलाई एकताबद्ध गराउँछन्। यी पर्वहरूले धार्मिक आस्था र संस्कारहरूको महत्वलाई जनमानसमा गहिरो रूपमा स्थापित गरेका छन्। हिन्दू धर्मको धार्मिक संरचना र परम्पराहरूले नेपाली समाजलाई एकीकृत र स्थिर राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्।
जाति प्रथा र सामाजिक असमानता
हिन्दू धर्मको जाति प्रथाले नेपालमा सामाजिक असमानता र भेदभावको गम्भीर समस्या निम्त्याएको छ। जातीय विभाजनले समाजमा अन्याय र उत्पीडनको अवस्था सिर्जना गरेको छ। हालका वर्षहरूमा, जातीय भेदभावविरुद्ध कानुनी सुधार र सामाजिक जागरूकता अभियानहरू सञ्चालन भएका छन्, तर समस्याको जरा अझै गहिरो छ। जाति प्रथाको अन्त्य र सामाजिक समानताको स्थापनाका लागि अझै धेरै काम गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
बौद्ध धर्मको प्रभाव
बौद्ध धर्मले शान्ति, करुणा, र ध्यानको सिद्धान्तलाई प्रोत्साहन गरेको छ। गौतम बुद्धको शिक्षाहरूले अहिंसा, दया, र सहिष्णुताको महत्वलाई समाजमा स्थापित गरेका छन्। ध्यान र योग प्रथाहरूले मानसिक स्वास्थ्य र आत्मज्ञानको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। नेपाली समाजमा बौद्ध धर्मले धार्मिक सहिष्णुता र आपसी सद्भावलाई प्रोत्साहन गरेको छ।
धार्मिक विभाजन र चुनौतीहरू
बौद्ध धर्म र हिन्दू धर्मबीचको धार्मिक विभाजनले समाजमा साम्प्रदायिक तनाव निम्त्याउन सक्छ। धार्मिक सहिष्णुता र आपसी सम्मानको भावना कायम राख्न बौद्ध धर्म र हिन्दू धर्मका अनुयायीहरूले आपसी संवाद र सहयोगको आवश्यकता छ। धार्मिक विभाजनको समस्यालाई समाधान गर्न साझा मूल्य र सिद्धान्तहरूको पहिचान र प्रवर्द्धन आवश्यक छ।
तन्त्रको प्रभाव
आध्यात्मिक विकास र सांस्कृतिक विविधता
तन्त्रले व्यक्तिको आध्यात्मिक विकास र सांस्कृतिक विविधतालाई प्रोत्साहन गरेको छ। तान्त्रिक प्रथाहरूले धार्मिक अनुष्ठान, योग, र ध्यानमार्फत आत्मज्ञान प्राप्त गर्न मार्गदर्शन प्रदान गर्दछन्। तन्त्रले नेपाली समाजमा धार्मिक सहिष्णुता र सांस्कृतिक विविधतालाई प्रोत्साहन गरेको छ, जसले विभिन्न धार्मिक सम्प्रदायहरूबीचको सहअस्तित्वलाई सम्भव बनाएको छ।
अन्धविश्वास र शोषण
तन्त्रका केही प्रथाहरू अन्धविश्वास र कुप्रथाको रूपमा परिलक्षित हुन सक्छन्। केही धार्मिक गुरूहरूले तान्त्रिक सिद्धान्तहरूको दुरुपयोग गरेर अनुयायीहरूलाई ठग्ने र शोषण गर्ने सम्भावना हुन्छ। समाजमा वैज्ञानिक सोच र तर्कसंगततामा आधारित चेतनाको विकास गरी यस्ता समस्याहरूको समाधान गर्न सकिन्छ।
धार्मिक सहिष्णुता र सांस्कृतिक विविधता
पूर्वीय दर्शनहरूले नेपालको धार्मिक सहिष्णुता र सांस्कृतिक विविधतालाई प्रोत्साहन गरेका छन्। हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, र तन्त्रका अनुयायीहरूबीचको सहअस्तित्वले नेपाललाई धार्मिक सहिष्णुताको नमूना बनाएको छ। धार्मिक अनुष्ठान र पर्वहरूले समाजमा आपसी सद्भाव र एकताको भावना बढाएका छन्। धार्मिक सहिष्णुता र सांस्कृतिक विविधताको प्रवर्द्धन गर्न धार्मिक सम्प्रदायहरूबीच आपसी सम्मान र सहयोग आवश्यक छ।
सामाजिक समानता र न्याय
पूर्वीय दर्शनहरूले सामाजिक समानता र न्यायका मुद्दाहरूमा मिश्रित प्रभाव पारेका छन्। हिन्दू धर्मको जाति प्रथाले सामाजिक असमानता र भेदभावलाई प्रोत्साहन गरेको छ भने, बौद्ध धर्मले शान्ति, करुणा, र अहिंसाका सिद्धान्तहरूलाई प्रोत्साहन गरेको छ। समाजमा सामाजिक समानता र न्यायको स्थापना गर्न जातीय भेदभावको अन्त्य र धार्मिक सहिष्णुताको प्रवर्द्धन आवश्यक छ। धार्मिक र सामाजिक सुधारका लागि नागरिक समाज, सरकारी निकायहरू, र धार्मिक नेताहरूबीच सहकार्यको आवश्यकता छ।
आध्यात्मिकता र मानसिक स्वास्थ्य
पूर्वीय दर्शनहरूले आध्यात्मिकता र मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याएका छन्। ध्यान, योग, र तान्त्रिक प्रथाहरूले मानसिक शान्ति र आत्मज्ञानको मार्गदर्शन प्रदान गर्छन्। मानसिक स्वास्थ्य र आत्मज्ञानको विकासका लागि पूर्वीय दर्शनहरूको अभ्यासलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। यस्ता प्रथाहरूलाई वैज्ञानिक तवरले अध्ययन र विश्लेषण गरेर समाजमा तर्कसंगतताको आधारमा स्थापित गर्न सकिन्छ।
४ निष्कर्ष÷ उपसंहार
पूर्वीय दर्शनले नेपालको धार्मिक, सामाजिक, र सांस्कृतिक जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, र तन्त्रले नेपाली समाजमा धार्मिक आस्था, नैतिकता, आध्यात्मिकता, र सांस्कृतिक विविधतालाई समृद्ध बनाएका छन्। यी दर्शनहरूले नेपाली जनताको जीवनशैली, सोच, र व्यवहारलाई प्रभावित गर्दै आएका छन्।
हिन्दू धर्म
हिन्दू धर्मले नेपाललाई धार्मिक एकता र सांस्कृतिक सम्पदाको धनी बनाएको छ। विभिन्न धार्मिक अनुष्ठान, पर्वहरू, र मन्दिरहरूले नेपाली समाजलाई एकताबद्ध गराएका छन्। तर, हिन्दू धर्मको जाति प्रथाले सामाजिक असमानता र भेदभावलाई प्रोत्साहन गरेको छ, जसले समाजमा अन्याय र विभाजनलाई बढावा दिएको छ।
बौद्ध धर्म
बौद्ध धर्मले शान्ति, करुणा, र ध्यानका सिद्धान्तहरूलाई प्रोत्साहन गरेर नेपाली समाजमा धार्मिक सहिष्णुता र मानसिक स्वास्थ्यको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याएको छ। तथापि, धार्मिक विभाजनले समाजमा साम्प्रदायिक तनाव निम्त्याउन सक्छ, जसलाई आपसी संवाद र सहयोगद्वारा समाधान गर्नुपर्दछ।
तन्त्र
तन्त्रले व्यक्तिको आध्यात्मिक विकास र सांस्कृतिक विविधतालाई प्रोत्साहन गरेको छ। तान्त्रिक प्रथाहरूले धार्मिक अनुष्ठान, योग, र ध्यानमार्फत आत्मज्ञान प्राप्त गर्न मार्गदर्शन प्रदान गर्छन्। तर, तन्त्रका केही प्रथाहरू अन्धविश्वास र कुप्रथाको रूपमा परिलक्षित हुन सक्छन्, जसले समाजमा डर र अन्याय फैलाउन सक्छ।
सामाजिक समानता र न्याय
पूर्वीय दर्शनहरूले सामाजिक समानता र न्यायका मुद्दाहरूमा मिश्रित प्रभाव पारेका छन्। हिन्दू धर्मको जाति प्रथाले सामाजिक असमानता र भेदभावलाई प्रोत्साहन गरेको छ भने, बौद्ध धर्मले शान्ति, करुणा, र अहिंसाका सिद्धान्तहरूलाई प्रोत्साहन गरेको छ। समाजमा सामाजिक समानता र न्यायको स्थापना गर्न जातीय भेदभावको अन्त्य र धार्मिक सहिष्णुताको प्रवर्द्धन आवश्यक छ।
आध्यात्मिकता र मानसिक स्वास्थ्य
पूर्वीय दर्शनहरूले आध्यात्मिकता र मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याएका छन्। ध्यान, योग, र तान्त्रिक प्रथाहरूले मानसिक शान्ति र आत्मज्ञानको मार्गदर्शन प्रदान गर्छन्। मानसिक स्वास्थ्य र आत्मज्ञानको विकासका लागि पूर्वीय दर्शनहरूको अभ्यासलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। पूर्वीय दर्शनहरूले नेपाललाई धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, र आध्यात्मिक दृष्टिले व्यापक रूपमा प्रभावित गरेका छन्। यी दर्शनहरूले नेपाली समाजमा धार्मिक सहिष्णुता, सांस्कृतिक विविधता, नैतिकता, र आध्यात्मिकताको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। जातीय विभाजन, अन्धविश्वास, र धार्मिक शोषण जस्ता समस्याहरूको समाधानका लागि समाजमा तर्कसंगतता, वैज्ञानिक सोच, र आपसी सम्मानको भावना विकास गर्न आवश्यक छ। धार्मिक सम्प्रदायहरूबीच आपसी संवाद र सहकार्यले नेपाललाई धार्मिक सहिष्णुता र सामाजिक न्यायको नमूना बनाउन मद्दत पु¥याउनेछ। यसरी, पूर्वीय दर्शनको गहिरो प्रभावलाई स्वीकार्दै, यसको सकारात्मक पक्षलाई प्रोत्साहन गरेर र नकारात्मक पक्षको सुधार गर्दै नेपाली समाजलाई समृद्ध, न्यायपूर्ण, र सहिष्णु बनाउने प्रयास गर्नु पर्दछ।
